Che Guevara leest Goethe

April/mei 2018. Lucas Mariën.

Ondanks de Knie-gate-affaire die Eurykleia veel kracht kost – hoeveel innerlijke weerstand moet ze niet overwinnen om tot een prof. Daas zelfs maar het woord te kunnen richten! En nu ook nog prof. Schimmelspoor is toegesneld om haar na de traumatische ervaring psychologisch te begeleiden. Kortom: drukte, commotie, geen tijd. Maar tot een week of twee geleden was ze in goeden doen. Tot op de dag dat de EU Russische diplomaten begon uit te wijzen n.a.v. de zg. Skripal-affaire. De Angelsaksische hetzers gaven de toon aan en de EU viel in in koor, een kennel poedels.

2

Ieder mens met een zekere cultuur zal wel braakneigingen krijgen als zij of hij dat gedoe moet gadeslaan. Het gaat hier niet om ‘fake news’, dat is nog enigszins gecompliceerd, vergt nog enig nadenken en geeft dus minder aanleiding tot emotionele reacties van het organisme. Het gaat in het geval Skripal om de Blote Bewering, de tautologische uitspraak van het type ‘het is waar omdat het waar is’, het zijn de Russen omdat wij dat zeggen. Dat is vanzelfsprekend pre-logisch, is een oprisping, een hoorbare lozing van gassen uit de maag, het is zelfs geen redeneren. Het is een verbaal equivalent van de vuist op de tafel.

Wie het in zulke discussie haalt is een kwestie van macht, niet van argumenten. Het is een betoog dat een democratie eigenlijk onwaardig is. Je kunt zoiets misschien door de vingers zien bij kinderen of mensen die om medische redenen ontzien moeten worden, maar onder geciviliseerde volwassenen… Cultureel is dat het niveau van stamhoofden. De dikste of de langste roept iets, en ze springen allemaal in het gelid, al naargelang dik of lang zijn toonaangevend is. Er wordt trouwens te weinig aandacht besteed aan het algemeen cultureel of pedagogisch effect van zulke optredens. Er wordt dagenlang gelogen en geargumenteerd op het niveau van primaten. Maar welke invloed heeft dat bijvoorbeeld op kinderen die zouden moeten leren dat je

1. op die manier niet mag betogen als je je eigen geloofwaardigheid niet op het spel wil zetten;
2. je niet mag laten bedotten door iemand die op die manier probeert je voor zich te winnen.

En er is die indruk dat die verloedering de jongste jaren alleen maar is toegenomen.

Vóór Bush, de Amerikaanse president die niet alleen de denkwijze maar ook de manier van lopen van mensapen imiteerde, was er ook wel sprake van inkleuring, vertekening en overdrijving maar niet van de echte, drieste leugen waarvan de impact verkregen wordt door herhaling en geluidsniveau. Vroeger bleef er toch wel een zekere graad van redelijkheid, je kreeg niet voortdurend de indruk dat ze dingen echt verzonnen. Nu wordt er een hele politiek mee verklaard, worden er echt bommenwerpers ingezet op grond van leugens. Nieuw is het argument van het bewijsmateriaal dat door geheime diensten verzameld zou zijn, maar dat niet bekend kan worden gemaakt om bronnen en werkwijzen niet in het gedrang te brengen. Mogelijk dat zoiets bestaat, maar dan kun je dat buiten een bananenrepubliek niet gebruiken.

In vrijwel iedere detectivefilm komt er een speurder voor die er zeker van is dat hij de dader kent – maar voor de rechtbank speelt dat geen rol als hij dat niet kan bewijzen.

Als je niet bereid bent om je bewijsmateriaal voor te leggen, dan moet je zwijgen. Anders is het publiek gedwongen om aan te nemen dat je liegt.

Het is à la Rijksdagbrand – dat was een nazi-onderneming waarbij er brand werd gelegd in de Rijksdag wat dan als voorwendsel werd gebruikt om een klopjacht te beginnen op – in de eerste plaats communisten, als ik me goed herinner.

De Oostenrijkse minister van buitenlandse zaken, Kneissl, doet intussen een oproep om terug te keren naar een “op feiten gebaseerde” internationale politiek.

3

Aan leugens ensceneringen zijn we intussen stilaan gewoon. Wat in het geval Skripal maakte dat Eurykleia de klomp brak, was een optreden van de Duitse minister van economische zaken, Altmaier, rechterhand en vertrouweling van kanselier Merkel. Die kwam in verband met de reactie van de EU op de Skripal-affaire en de uitwijzing van de Russische diplomaten tengevolge daarvan vertellen dat dat geen kwestie van politiek was, maar van moraal. De EU moest volgens deze ware gelovige de “morele leiding nemen“. De EU was volgens hem een “Wertegemeinschaft” – een gemeenschap van ‘waarden’, en die moest dan zo handelen. Dat is een van de sleutelbegrippen in hun propaganda, die ‘waarden’.

Roger Köppel is de hoofdredacteur van de Zwitserse ‘Weltwoche’, eigenlijk een conservatief blad – hem brak ook de klomp en hij schreef onder de indruk van dezelfde affaire een hoofdartikel onder de titel ‘Oceanen van waanzin’.

https://www.weltwoche.ch/ausgaben/2018-13/artikel/ozeane-des-wahnsinns/

“Hoe hol klinken al die frasen waarin de ‘Wertegemeinschaft’ Europa zo oneindig veel waarde hecht aan de rechtsstaat”, vroeg Köppel zich af. Volgens hem heeft de EU “een goede kans om de geschiedenis in te gaan als de schijnheiligste vereniging van huichelaars die ooit het levenslicht heeft gezien”. In verband met Zwitserland is er toch altijd weer sprake van een lidmaatschap in de EU, er wordt ook onderhandeld over een associatieverdrag. Maar zelfs dat is niet wenselijk, want het zou volgens deze hoofdredacteur voor gevolg hebben dat “Zwitserland zich moet inlijven in het slavenfront van de rechtsverdraaiers en anti-Russische EU-nationalisten”.

Heel de wereld weet natuurlijk dat het tijd is om vrouwen en dochters, have en goed in veiligheid te brengen, als Europa over moraal begint te femelen.

Over het algemeen kan worden aangenomen dat wie zijn morele houding zelf bewierookt in het openbaar, altijd iets wil omzwachtelen – namelijk het tegendeel van moraal. Het is trouwens even moeilijk om over moraal iets substantieels te zeggen als bijvoorbeeld over esthetica. Ethiek moet blijken, schreef Wittgenstein, gezwets erover is hol. Wie ermee komt opdraven als legitimatie van zijn gedrag is een bedrieger en het moraalmasker is van alle maskers niet alleen het goedkoopste maar ook het wansmakelijkste. Gecultiveerde mensen weten dat ze het niet kunnen gebruiken zonder een miserabele indruk te maken.

De Verenigde Staten van Amerika hebben voor Europa nooit onder willen doen. Hun uitroeiing van de indianen was al gepaard gegaan met veel vrome praatjes en aan de rand van iedere slachtpartij was er wel een zompige kwijler die bijbels uitdeelde aan de heldhaftige strijders die de christelijke beschaving zo moedig wilden doorzetten.

II

4

Intussen hebben Macron, May en Trump raketten op Syrië afgeschoten. Ze hebben een zogenaamde breuk van het volkerenrecht – à la Rijksdagbrand – beantwoord met een echte breuk. De natolanden steunen dit optreden openlijk en noemen het ‘passend en verantwoord’.

We stellen vast: ze proberen zelfs niet meer de schijn op te houden. Rechtsbreuk – so what. Het volkerenrecht is iets voor obscure dictatoren in een of andere uithoek – zoals ook blijkt uit de praktijk van het internationale hof in Den Haag, met het gevolg dat de ene staat na de andere er daar uit trekt. Maar het is niet iets wat de leiders van het westen beperkingen mag opleggen bij de praktisering van hun – moraal. Zoals Goering zei tegen de Kunstschutz-chef Metternich, die verwees naar het oorlogsrecht van Den Haag: ‘Gelukkig bepalen wij wat dat inhoudt.’

In de dagen van de putsch in de Oekraïne kon Angela Merkel geen microfoon zien of ze verzuchtte: “De sterkte van het recht moet prevaleren boven het recht van de sterkste.” Ze bedoelde: recht moet gerespecteerd worden, behalve als je zelf met de sterkste wil flikflooien. Want ze was al voorstander geweest van de wederrechtelijke aanval op Irak in 2003, zoals ze nu ook weer die op Syrië goedpraatte. De moraal van de waardegemeenschap is altijd selectief. Wat de Russen niet mogen, hebben ze zelf ettelijke keren gedaan.

Niet altijd wordt dat zo eclatant aan de kaak gesteld als nu, naar aanleiding van die raketten op Syrië. Het Duitse parlement heeft namelijk een wetenschappelijke dienst die de parlementsleden adviezen moet verstrekken. De partij ‘Die Linke’ vroeg in het onderhavige geval om het optreden van de coalitie te toetsen aan het recht. Ik citeer uit het antwoord van die wetenschappelijke dienst:

“… de aanvallen manifesteren zich als een onverholen terugkeer naar een vorm van – in het volkerenrecht als achterhaald beschouwde – gewapende represaille in een humanitair kleedje”. (https://www.nachdenkseiten.de/upload/pdf/180421.pdf/ het citaat staat op p.10)

Zelfs als we zwijgen over interventies in Zuid-Amerika, over het organiseren van regime changes, in de Oekraïne en elders, blijven er nog de door de westerse waardegemeenschap ontketende oorlogen in Joegoslavië, Irak, Libië – in al deze gevallen met desastreuze gevolgen. Nergens werd er enig vooropgezet doel bereikt – behalve als dat doel chaos zou zijn geweest, en bloed en tranen. Uitgesloten is dat laatste overigens niet. De moraal van het westen heeft zeker een of andere ronkende spreuk in petto voor zulke pijnlijke bijkomstigheden.

5

De Italiaanse filosoof Giorgio Agamben schijnt over profetische gaven te hebben beschikt, toen hij al in de jaren 90 de ‘teloorgang van het recht’ voorspelde en die ook ‘onafwendbaar’ noemde. Toen zijn voorspellingen na de elfde september 2001 begonnen uit te komen gaf dat hem een speciaal soort allure. Agamben vertrok van een stelling van Carl Schmitt, de kroonjurist van Hitler: soeverein is, wie de controle heeft over de uitzonderingstoestand. Van een uitzonderingstoestand is er sprake als een gewone, legale toestand uit de hand is gelopen en er speciale maatregelen vereist zijn, bijvoorbeeld om het leger in te zetten bij een natuurramp. Wie in zo’n situatie kan beslissen om maatregelen te nemen, eventueel buiten de normale wet en orde om, is soeverein, zegt Schmitt. Wie dat niet kan, kan de situatie alleen maar ondergaan.

Maar Agamben denkt in de eerste plaats aan uitzonderingstoestanden die al heten te bestaan vóór er iets gebeurd is, die noodmaatregelen preventief legitimeren. De aanslag op het World Trade Center in New York leverde president Bush het voorwendsel om zo’n soort permanente uitzonderingstoestand uit te roepen. Om dergelijke aanslagen in de toekomst onmogelijk te maken, moesten er een paar maatregelen buiten de wet worden genomen. De onder voorwendsels en met valse ‘bewijzen’ begonnen oorlog in Irak was er daar een van. De folter-excessen in Guantanamo, Abu Ghraib, in de foltergevangenissen in Polen en Roemenië een andere. (Om hier alleen maar de gevallen binnen de moreel leidinggevende waardegemeenschap te vermelden.)

Agamben heeft zulke enclaves van rechteloosheid voorzien. Die bestaan in een soort dagelijkse uitzonderingstoestand, een uitzonderingstoestand die de regel geworden is, het onophoudelijke noodgeval waardoor een onderscheid tussen oorlog en vrede onmogelijk wordt.

Ik heb een knipsel bewaard (uit de Frankfurter Rundschau van 20 juni 2005) waarin een jurist en rechtsfilosoof van de Goethe-universiteit, Erhard Denninger, een parallelle analyse maakt. Hij stelt dat het sinds de vrede van Westfalen in 1648 – minstens theoretisch – uitgemaakt scheen te zijn dat staten met elkaar omgaan op basis van recht in plaats van geweld. Nu neemt hij een verschuiving waar, opnieuw naar een machtsorde toe in plaats van een rechtsorde

Een begeleidend verschijnsel waarop hij wijst: naarmate het recht flagranter met voeten getreden wordt, hebben de handelende staten een grotere behoefte aan een moralistisch pakje, een humanitair vernis. En de tegenpartij – dat dat eventueel een gefingeerde tegenpartij is speelt geen rol – moet bijgevolg buitengewoon slecht zijn om bijvoorbeeld dat folteren te verklaren of goed te praten.

Overigens hebben de Amerikanen altijd gefolterd, onder andere om getuigenissen af te persen en/of getuigen te prepareren voor het zogenaamde proces van Neurenberg na de Tweede Wereldoorlog. In het ‘Traktaat van het Alsof’^[1] heb ik de Franse wet die zou verbieden dat je vraagtekens plaatst bij dat ‘proces’, de Gayssot-wet, vermeld als voorbeeld van een verbieden waaraan de literatuur zich niet moet houden. Intussen is mij gezegd dat die wet niet aangenomen is. Ik heb geen tijd om het uit te zoeken. Het gaat er maar om dat alle verboden om bepaalde dingen te zeggen of te denken geen rol spelen voor de literatuur. Die is de uitzonderingstoestand van de andere kant, de uitzonderingstoestand absoluut, de uitzondering an und für sich die nooit en nergens een regel heeft gekend, anders dan die van de literaire grammatica. Die dus ook geen referentiekader heeft dat enige terugprojectie mogelijk zou maken naar enige realiteit. Alle verboden gelden niet voor literatuur. Wat meer is: integendeel.

III

6

Integendeel: echte kunst heeft juist een voorkeur voor wat niet mag, al was het maar om alle mogelijke overheden af te leren iets over haar te zeggen te willen hebben.

Alle aangerichte ellende in Afghanistan, Irak, Libië, Joegoslavië, het Midden-Oosten… Mensen vergeten vlug en verliezen verbanden uit het oog – wat door de daders trouwens ingecalculeerd wordt. De officiële media behandelen de schanddaden als afzonderlijke gebeurtenissen, waarachter geen systeem wordt vermoed of zwijgen ze dood. Maar het systeem is de rechtsbreuk, de supermacht die zich boven het recht verheven acht en het naar goeddunken met voeten treedt.

Ook in Europa is er wat loos.

Paolo Flores d’Arcais, een andere Italiaanse filosoof, schreef naar aanleiding van het uitrangeren van rechter Garzon door de Spaanse ‘justitie’ over het einde van het recht: La fine della justitia. (http://temi.repubblica.it/micromega-online/il-baluardo-garzon-e-la-fine-della-giustizia-europea/

; februari 2010) Garzon wou wat te nauw kijken naar dingen uit het verleden/heden van het Spaanse Opus Dei-regime, Eurykleia heeft dat op deze website al eens ter sprake gebracht https://hetparadigma.eu/2017/11/19/omas-politieke-tribune/.

Uitgerekend in naam van justitie, omdat hij zijn bevoegdheid zou hebben… overdreven, werd hij uit de circulatie genomen. Flores d’Arcais vindt dat een aanwijzing dat de Europese justitie evolueert naar ‘un modello neo-totalitario’, een ‘orwelliaanse omkering van het begrip autonomie van de magistratuur’ – een ‘rovesciamento orwelliano che l’espressione autonomia della magistratura’. Hij ziet het geval Garzon niet als een geïsoleerd fenomeen.

Als op een Eiland der Zaligen hokken de louche figuren samen binnen de Europese Volkspartij EVP, corrupt als Rajoy en Berlusconi of als het voormalige kaderlid van de Oostduitse communisten, Angela Merkel – die met even veel gemak de voetveeg van de Amerikanen zou worden. Wilfried Martens, de door de X-getuigen als kinderverkrachter genoemde grote voorzitter van de EVP herinnert daardoor dan weer meer aan de klerikale oorsprong van die partij. En dan dat vetklonterworstje in Polen en de afschaffing van de rechtsstaat daar. De politiek mag er zich voortaan met de benoeming van rechters bemoeien, de uitvoerende macht met de rechterlijke.

Er wordt te weinig op gewezen dat dit systemisch is, geen toeval, geen regionale afwijking of door een toevallige politieke constellatie verklaarbare tijdelijke misgroei. Het gaat in tegen de fundamenten van het recht: de scheiding der machten. Het was die Poolse paus Johannes Paulus II die de ambitie had om de klok terug te draaien, niet alleen naar de tijd vóór de Russische, maar ook die voor de Franse revolutie. Nog in november 2016 hebben ze in Krakau een grote plechtigheid ter ere van ‘Christus-Koning’ gehouden waarbij niet alleen alle Poolse bisschoppen, maar ook regeringsleider Andrzei Duda aanwezig waren. De (katholieke) website ‘Philosophia Perennis’ berichtte daarover: ‘Jezus Christus moet vanaf nu als koning heersen over de Poolse natie, diens mensen en hun politieke leiders – dat lieten de bisschoppen en de regeringsleider de internationale publieke opinie weten.’ (https://philosophia-perennis.com/2016/11/28/polen-christus-könig/ )

Wie denkt daarbij nog aan de eeuwenoude strijd tussen wereldlijke en geestelijke macht, aan de pretentie van de kerk boven de wereldlijke gezagsdragers te staan, in de middeleeuwen geformuleerd in de zogenaamde Leer van de Twee Zwaarden, het wereldlijke en het geestelijke. En in de loop van de eeuwen steeds opnieuw bevestigd in encyclieken, bullen en handboeken van kerkelijk recht. Het is binnen het magneetveld van de klerikale politiek dat de Rechtvaardige Rechters gestolen werden, waarbij er voortdurend signalen en verwijzingen naar deze thematiek in de wereld belandden.

Honderd jaar na de Franse revolutie zag paus Leo XIII in dat het doctrinaire gevecht tegen mensenrechten en democratie niet gewonnen kon worden met banvloeken. Dat was de tijd van het zogenaamde ‘ralliement’, de aanpassing voor de schijn, het doen-alsof in afwachting van betere tijden. Meer zalving, minder banvloek.

Polen is minder een experiment dan een testcase. Aangezien de voortreffelijkheid van een middeleeuws staatsbestel eeuwen lang bewezen is, is er geen experiment meer nodig. De testcase dient eerder om te zien hoe de rest van Europa reageert.

Dat reageert nauwelijks, Af en toe wat frasen volstaan, zompig geplets, gewawel over de waarden, net genoeg om voor de galerij te doen alsof die echt bestaan. In Polen en in de Spaanse Opus Dei-maatschappij zal de inquisitie al opnieuw actief zijn als dat in Nederland of Zweden nog veraf lijkt, maar daaraan wordt gewerkt. De mensen worden stilaan, subcutaan voorbereid op post-democratische structuren.

Naast de beheersing van de uitzonderingstoestand, waar we het hoger over hadden, is dat de tweede structurele ommekeer: de ondergraving van het door de Verlichting ontwikkelde rechtsbeginsel van de scheiding der machten.

7

Overigens, dat hoger aangehaalde advies van die wetenschappelijke dienst van de bondsdag – de Duitse regering blijft bij haar standpunt dat die wederrechtelijke aanval met raketten door de waardengemeenschap terecht en nodig was. We kunnen er zonder meer van uitgaan dat die dienst vol zit met bekwame juristen, wier oordeel in overeenstemming is met de degelijkste rechtswetenschap die er in Duitsland te krijgen is. Een tamelijk nieuw fenomeen is dat wel, dat de politiek het recht zo flagrant aan zijn laars lapt. Vroeger waren ze penibel juristisch in de Bondsrepubliek – geleerd door de ervaringen met het nationaalsocialisme. Maar nu schijnt het hek van de dam – begonnen is dat met de betrokkenheid bij de bombardementen op ex-Joegoslavië in 1999. Het gaat er steeds meer om, om het recht zonder verpinken uit zijn hengsels te lichten en om dat te verkopen aan de goedgelovigen. Het kleine percentage kritisch denkende mensen kan genegeerd worden. Laat die maar hun websites en blogs maken, al zijn die dan ook de interessantste. Maar als het er echt op aankomt blijft het een minderheid en hebben we wel de middelen om die te discrediteren. Het is een vorm van rechts-nihilisme – als het van pas komt beroepen ze er zich wel op; in het andere geval verdraaien en verkrachten ze het. Zoals Goering dus zei: gelukkig bepalen wij wat dat betekent. Geen rechtsvraag, maar een machtsvraag.

Een literaire opmerking tussen twee haakjes:

Hier ligt de oorsprong van de niet-erkenning van het detectiveverhaal als literatuur door de belangrijkste schrijvers. De detective is de agent van de uitvoerende macht. De voor de schepping van literatuur geschikte figuur staat in verband met de wetgevende macht of maakt daar deel van uit, al gaat het in de kunst om een ‘wetmatigheid zonder wet’ (Kant). Ik kan daar op deze plaats niet verder op ingaan, maar alle schrijvers van betekenis hebben er zo over gedacht.

8

Ondanks de hevige tribulaties van Knie-gate stond Eurykleia er in de gegeven omstandigheden op dat ze op deze website nog eens een politiek hoofdartikel mocht schrijven. Ze levert belangrijke bijdragen tot het welvaren van de Paradigma-uitgeverij en ik moet natuurlijk af en toe iets door de vingers zien, ook in het vooruitzicht van mijn nieuwe boek, ‘Schadow’, dat dezer dagen verschijnt.

Maar ik kon toch niet anders dan erop te wijzen dat dit geen politieke website is, en dat we eigenlijk geen politieke artikels nodig hebben.

‘Waarom moet je toch altijd alles kunnen aanklagen,’ vroeg ik haar, ‘en de mensen “bewust” maken of een ‘echte’ linkse politieke partij oprichten, altijd is het wat. Is het niet genoeg dat je met prof. Zoetesmeer overhoop ligt? Dat je gezamenlijke tocht met een tweepersoonstent naar de Noordpool deze zomer in het gedrang komt, nadat je een van de sledehonden reeds afgericht hebt en hem de naam Marc Reynebeau gegeven?’

‘Er is niets met die hond aan te vangen,’ antwoordde Eurykleia met die zoetklinkende stem van haar, ‘en dat met Zoetesmeer is een geestelijke vriendschap, dat is alles. Dat is niet helemaal naar de wens van Jos – zo heet Zoetesmeer met zijn voornaam, ik weet zeker dat ook jij hem zo mag noemen, Lucas, hij is de eenvoud zelve – maar het blijft platonisch tussen hem en mij.‘

‘Maar hij heeft zijn hand op je knie gelegd…’

‘Dat heeft hij geweten ook! Trouwens, geweten… Zijn uitzonderlijk goed ontwikkeld geweten van moraaltheoloog kwelt hem sindsdien met een hevigheid die gewone leken zich zelfs niet kunnen voorstellen. Daar moet je… iets hogers voor zijn. Wat Jos afziet! Lucas, je hebt er geen voorstelling van. Om alles goed te maken is hij bereid om tot het einde van zijn dagen moraaltheologische columns te schrijven voor onze website. Gratis en in alle eenvoud, steeds luisterbereid, uitnodigend en zoekend onderweg. Maar over politiek gesproken: heb je niet zelf geschreven dat de literatuur de godin van het recht, Dikè, een stem moet geven?’

‘Dat is iets heel anders! Je mag je niet doodstaren op concrete gebeurtenissen als dat bombardement bijvoorbeeld, Eurykleia. Niet de gebeurtenissen ‘maar hun hoedanigheid’, zoals Aristoteles stelde, daar gaat het in de literatuur om. Dikè herinnert Zeus ook voortdurend aan de begane misdaden en zorgt dat ze niet vergeten worden – om maar een voorbeeld te geven. Maar er is veel in dat verband dat ik voorlopig in het duister moet laten. In ieder geval: de literatuur als tribunaal… Bemoeienis met dagjespolitiek is niet subversief genoeg voor ons, wij zijn véél gevaarlijker. Maar zoals gezegd: daar moet ik het nu bij laten en er mee volstaan een archeologie van de literatuur voor te stellen, de ecologische klassiek tegen de post-literatuur, een

sanering van de toestand met de inzichten uit de traditie.

9

Kijk eens, Eurykleia, wat je zou kunnen doen… Meester Wilfried Schmitz, bijvoorbeeld, dat is een advocaat uit Selfkant bij Aken, zo heet dat echt, Selfkant, vlakbij de grens bij Sittard – zijn website is trouwens tweetalig Nederlands-Duits en is hiér te vinden:

www.rechtsanwalt-wilfried-schmitz.de/home

Schmitz dus, die had eerder al een klacht ingediend tegen de volksvertegenwoordigers die in 1999 in de Bondsdag gestemd hadden voor de wederrechtelijke interventie in Joegoslavië. Nu heeft hij bovendien kanselier Merkel aangeklaagd voor volksopruiing en aanhitsing tot de misdaad van agressie tegen Rusland. Zou jij ook niet zoiets kunnen doen? Dossiers aanleggen die we zorgvuldig bewaren in het archief Rechtvaardige Rechters? Die eerste minister die, geloof ik, Michel heet, moeten we ooit voor de rechter brengen. Hij heeft met Belgische vliegtuigen wederrechtelijke oorlogshandelingen in Syrië ondersteund en is bijgevolg medeplichtig aan oorlogsmisdaden. Als jij nu eens alles bijeenbracht over zulke figuren, Eurykleia? Alles boekstaven, dat we te gelegener tijd een kant en klaar dossier hebben om voor gerechtigheid te zorgen. Kijk eens, de kunst heeft geen ander doel dan de kunst zelf. Voor alle andere doelstellingen is ze te moeizaam, te gecompliceerd. Maar de welbegrepen dienst aan Dikè – dat kunnen we er nog bij nemen. Dat het niet ongezien blijft en niet vergeten wordt.’

______________________________________________

1. In ‚Alle lust will eeuwigheid‘. Berlijn (Het Paradigma) 2017. ↑