september 2011

Coralie Coloratuur & Lucas Mariën

In zijn ‘Traktaat van het alsof’, de inleiding tot ‘Alle lust wil eeuwigheid’, behandelt Lucas Mariën de waardering voor Hugo Claus in Huichelarije als symptoom van de corruptie in het ‘literaire’ leven daar. Hij verwijst naar een bijdrage over Claus op deze website. En hier volgt die dan, de tweede vakantiebijdrage van Het Paradigma dit jaar. We maken ze, in tegenstelling tot de aanvankelijke bedoeling, toch toegankelijk voor álle lezers. Dus niet alleen voor de trouwe, geregistreerde. Dat heeft te maken met het feit dat alle lezers van Lucas’ boek natuurlijk moeten kunnen nakijken waarnaar hij verwijst, maar ook met het feit dat een vroegere versie van deze tekst, ‘‘Hermans’ ongeschreven stuk over Hugo Claus’, al gepubliceerd was: in het Hermans-magazine jg. 20 nr. 80 van september 2011. Dit is een bewerkte en uitgebreide versie daarvan.

Toch willen we ook nog eens herinneren aan ons streven naar een elite van geregistreerde lezers. Er kwamen weliswaar optimistische reacties uit het IT-milieu naar aanleiding van Lucas’ uitspraak dat de toekomst van de literatuur het duivenhok is. Cfr. https://hetparadigma.eu/2017/06/interview-3/

Zo’n vaart zou het niet lopen, klonk het van die kant – het is wel duidelijk dat de internetgeneratie zich een wereld zonder internet niet meer kan voorstellen. Ze blijft ervan overtuigd dat er virtuele ruimtes bestaan die zich aan iedere controle van buitenaf onttrekken.

Toen de website van ‘Linksunten-Indymedia’ kortgeleden in Duitsland verboden werd, reageerden de uitgevers meteen door onder een andere naam opnieuw te beginnen. ‘De cyberspace valt buiten jullie bevoegdheid,’ lieten ze de overheid weten, ‘geloof maar niet dat jullie die vorm kunnen geven. Jullie kunnen het niét. Jullie kennen noch ons, noch onze wereld.’ De overtuiging dat er in de diepten van de ether ruimtes bestaan waar zij alleen het voor het zeggen hebben.

Als uitgeefster herinner ik me een citaat dat Lucas in zijn ‘Traktaat’ gebruikt: ‘De overheid kan een omheining zetten rond het grondgebied van de kunst,’ zegt Schiller, ‘maar ze kan in dat gebied niet heersen.’ Ik weet ook dat Lucas zoekt naar samenwerking met IT-mensen, om samen literaire vormen te ontwikkelen die zich eventueel helemaal in de ether kunnen terugtrekken. Maar altijd zal er daarbij een beroep moeten kunnen worden gedaan op een elite van lezers die in ’bepaalde omstandigheden’ voor de schrijver bereikbaar is.

De machthebbers kunnen zich geen vrije kunst veroorloven, zich geen vrij internet permitteren. Nog maar pas geleden overwoog president Trump om het internet gewoon af te zetten en twitterde: ‘Loser terrorists must be dealt with in a much tougher manner. The internet is their main recruitment tool which we must cut off & use better.’ Trumptwitter, 15 september 2017, 12.48u.

Dan toch nog – als allerlaatste toevlucht – het duivenhok?

Op alles voorbereid wezen!

Hier volgt de tekst over Claus.

1

‘Hoe zit het eigenlijk met de literatuur in Vlaanderen?’

Recorder, notities, camera, alles ingepakt. Dan komt die vraag. Willem Frederik Hermans’ bezoeker antwoordt dat zoiets als literatuur in Vlaanderen eigenlijk niet bestaat. Hugo Claus is alles wat de klok slaat, maar die bestendigt dat achterlijke literatuur-begrip. Hoewel, er bestaat eigenlijk ook niet zoiets als een ‘begrip’, ze klooien maar aan.

Of de bezoeker wel weet, vraagt Hermans – hij is in een ‘waarlijk kolossale’ boekwinkel geweest, in München^[1]. Weet u welke Vlaamse schrijver daar nog steeds in de rekken staat?

‘Ik heb pas iets gelezen… dat Ivo Michiels vertaald is?’

Michiels, nee, zegt Hermans, dat is onbelangrijk, die was het niet. En dan noemt hij een auteur die een lieveling was van de nazi’s.

De bezoeker heeft, niettegenstaande hij Onvlaming is, het gevoel zich te moeten verdedigen. Hij spreekt over völkische schrijvers: Dat de nazi’s een probleem hadden toen ze aan de macht kwamen.^[2] Ze konden niets aanvangen met de literatuur van dat moment en ze gingen op zoek naar vervanging, o.a. in het buitenland.^[3] Ze vonden nergens zo veel ‘literatuur’ in hun zin, zoveel ’volksche literatuur’ vol ploegende boeren, sneuvelende soldaten en zogende moeders als in Vlaanderen: Claes, De Pillecyn, Streuvels, Timmermans, Moens, Verschaeve…

De collaboratie, daar gaat toch die nieuwe roman van Hugo Claus over, zegt Hermans dan. Het verdriet van België heet die toch? U weet dat ik dezelfde uitgever heb als Claus. Ik kreeg dat boek toegestopt. Eindelijk Claus’ magnum opus. Dat zou mij wel een hogere dunk van hem doen krijgen.

Dus Hermans voelde zich verplicht… en hij heeft ook geprobeerd dat te lezen, maar is daar niet in geslaagd. (Het is dus niét waar dat Hermans dat boek niet wilde lezen, zoals Freddy de Vree schrijft.^[4]) Het opvallendste kenmerk van Het Verdriet is dat het zo geweldig dik is, oppert Hermans. Deze opmerking wordt, wat nadrukkelijk, nog eens herhaald. Zoals de uitspraak dat Claus een ‘erg aardige man is’, telkens als hij naar hem gevraagd wordt.

Claus, dat is na Michiels de tweede vriend van De Vree die een veeg uit de pan krijgt. De Vree omzwachtelt die aversie: Hermans ‘herkauwde’ steeds maar dat Claus een epigoon van Faulkner was, schrijft hij^[5]. Volgens hem is dat een ‘clichématige, slappe grap’. Maar het lijdt geen twijfel wie er wordt bedoeld in Hermans’ Dinky Toy over ‘Vlaanderens snelste imitator’^[6].

2

Er zijn in literaire aangelegenheden veel meningen die geen belang hebben; enkele zijn van tel. Tot de laatsten behoorde zonder twijfel die van Gerard Walschap, een van de Grote Drie. En Walschap had een allesbehalve hoge dunk van Claus, die volgens hem was: ‘een buitengewoon begaafde, bliksems handige auteur, maar niet meer dan een groot virtuoos’.^[7] Het verschil tussen de artiest en de kunstenaar, de plaats – om Rilke te parafraseren – van het ‘moeizame nergens’, waar het ‘reine te weinig vaak omkiepert in het zuivere teveel’.

Een imitator, had Hermans geschreven, maar dat handige van die virtuoos was ook hem niet ontgaan. Op 7 maart 1961 schrijft hij aan Gust Gils: ‘Zijn (dit is Claus’; LM) succes schuilt geloof ik, in een bepaald soort handige ontwapenendheid.’^[8]

Walschap werd natuurlijk ook vaak gevraagd naar zijn mening over Claus. Diens gedichten worden vaak beschouwd als het sterkste deel van zijn werk. Maar Walschap wilde er niet aan: ’Ik heb er mij met beleefde manieren van afgemaakt, maar ofwel verstond ik ze (= die gedichten; LM) niet, ofwel vond ik er geen substantie in. Literatuur, maakwerk, geen menselijke mededeling, geen poëzie. Ik deed nochtans mijn uiterste best.’^[9]

Pas de hoogbejaarde Walschap zal in 1983 – hijzelf is dan vijfentachtig – verkondigen dat hij zich ’tot dan toe in Claus vergist heeft’^[10]. We houden vast: tot dan toe, de voorbije 25 jaar, heeft hij over Claus een negatief oordeel gehad. En zijn radicale ommekeer vindt zijn oorsprong in Claus’ nieuwe roman ‘Het verdriet van België’.

Seniel was hij niet, de vijfentachtigjarige, maar een zekere gevoeligheid zal wel een rol hebben gespeeld: hij was getraumatiseerd door de gebeurtenissen tijdens de epuratie en de repressie na de oorlog. Hij en zijn gezin waren toen bedreigd door helden van het maçonniek-socialistisch-marxistisch complex die in die troebele tijden de kans schoon zagen om nog eens even misdadig op te treden als in 1830, bij de putsch die Tartufistan deed ontstaan, de Satire op het Volk. Geen van beide criminele episodes is ooit opgehelderd, laat staan verwerkt.

3

Bij bezoeken van Hermans in België is er na de periode dat ze allemaal nog bij Gust Gils op bezoek gingen, na pakweg 1970, nergens meer sprake van Claus. Hoewel hij bij De Vree kind aan huis was, schijnt hij van de aardbodem te verdwijnen telkens als Hermans Belgische bodem betreedt. Etentjes, uitstapjes… maar Claus is nergens te bekennen. Er bestaan ook geen foto’s van die twee samen. Het lijkt wel of De Vree de ene voor de andere verborgen moest houden als een maîtresse voor een echtgenote. In gesprekken tussen Hermans en De Vree komt Hugo Claus niet ter sprake. Er is een opname van een gesprek dat helemaal aan poëzie gewijd is, waarin zelfs Remco Campert ter sprake komt – maar geen Claus.

Een schizofrene vriendschap. Dat moet aanleiding hebben gegeven tot loyaliteitsconflicten. Voor De Vree, maar voor Hermans wellicht ook: Hij valt Claus nooit echt aan, alleen binnensmonds, of zonder zijn naam te noemen, zoals in de geciteerde Dinky Toy. Alsof hij aan autocensuur doet.

Maar naarmate hij meer contact heeft met België nemen de sneren toe, vooral in interviews, als een onweer dat in de verte rommelt.

Claus ergert Hermans.

4

Ten opzichte van baanbrekers als Van Ostaijen en Walschap is Claus een stap terug, een regressie. Van Ostaijen en Walschap willen uit het isolement, een einde maken aan de knevelarij van het klerikalisme. Hermans was zeer goed op de hoogte van die toestanden, al maakte hij sommige bezoekers ook duidelijk dat hij op bepaalde aspecten niet te diep wilde ingaan. Ten opzichte van de normen, de verworvenheden die in de Europese literatuur en ook in Nederland vanzelfsprekend standaard zijn – of waren? – is Claus een stap terug.

Hij wou wel, Claus, en hij heeft geprobeerd tot zowat 1980. Dan komt, in Het Verdriet van België, de völkische stroming, die na de oorlog erg aangeslagen was, opnieuw aan de oppervlakte in de osmose van crypto-katholiek, mei ’68 en postmodernisme, het eigenlijke völkische substraat waarop het Vlaamse schrifttum groeit.

Het gaat in dat boek niet toevallig over de collaboratie. De teneur is dat er weinig zwart of wit was, maar vooral veel grijs. Individuen hebben fouten gemaakt, maar ze zijn soms ook dapper geweest. Wat volledig buiten spel blijft, is dat substraat. Van Ostaijen en Walschap staan voor een breuk met de feodaliteit (cfr. het ‘Traktaat van het alsof’), Claus voor een aanpassing daaraan. Zijn boek is niet alleen esthetisch en formeel troep, het is ook nog vals.

De katholieken waren er geweldig blij mee.

Het vergoelijkende erin maakte grotendeels een einde aan onuitgesproken, onderdrukte verwijten – in Nederland trouwens ook uitgesproken, o.a. door Gaby in Hermans’ Tranen der Acacia’s: ‘De Vlamingen zijn allemaal katholiek en inciviek.’^[11] Geweldig pijnlijk voor dit volksdeel, maar nu heeft dus een vooraanstaande schrijver, van vrijzinnigen huize nog wel, in een tweemaal heel dik boek betoogd dat het niet zo erg was. Nagenoeg een absolutie.

5

Iedere wind die Claus voortaan nog liet, werd met diepzinnige aandacht beroken, met honing overgoten en in een kastje gezet. Het Verdriet bewerkstelligt de kritiekloze harmonie tussen Vlaanderen en zijn nationale schrijver. Dat is al genoeg om voortaan te kunnen zeggen dat zijn werk geen literatuur meer is. Het geval Claus is er alleen nog een van openlijk literair charlatanisme. Hij wordt een pasja die alleen nog bewierookt wordt. Maar dan wel zoals een afgodsbeeld de offers om zich heen verzamelt, die voor de ware god (…) zijn bestemd^[12]. Om de schijn te redden murmelt hij af en toe cynisch dat België nu eenmaal een corrupt land is, maar wat wil je. De katholieke restrictie – ik verwijs hiervoor nog eens naar het ‘Traktaat van het alsof’. Kort gezegd behelst de katholieke restrictie dat oppervlakkige kritiek op prijs wordt gesteld omdat ze de schijn van democratie, openheid en tolerantie wekt – en zolang ze maar niet de machtsvraag stelt.

6

Ieder jaar wordt voortaan ook de komedie opgevoerd dat Claus wellicht de Nobelprijs zou krijgen, wie weet. Al wie ook maar een beetje verstand van zaken heeft weet dan dat dat nooit zal gebeuren. In een opzienbarende TV-uitzending kraakte de (laatste) wereldberoemde literatuurcriticus, Marcel Reich-Ranicki, die écht invloed had en een doorslaggevende rol heeft gespeeld bij de toekenning van sommige nobelprijzen, Hugo Claus af als erbärmliche Literatur.^[13] Reich-Ranicki moet een boek van Claus bespreken in zijn beroemde uitzending ‘Das literarische Quartett’. Hij laat duidelijk merken dat dat boek hem opgedrongen is. Zegt ronduit: ‘We zouden het hier niet bespreken als het niet van een Vlaamse auteur afkomstig was.’ M.a.w. die Vlamingen zijn een soort beschermde diersoort waaraan we normaal geen aandacht zouden besteden, maar die nu eenmaal doordat ze beschermd zijn een bijzondere status genieten.

Claus is een kandidaat voor de Nobelprijs, vertelt Reich-Ranicki, en ‘er wordt enorm veel reclame voor hem gemaakt’. Hij begrijpt niet waarom ze uitgerekend die hansworst voordragen: ‘Vielleicht hat die ganze flämische Literatur dieses erbärmliche Niveau.’ Opdat deze pointe echt niemand zou ontgaan: ‘Misschien heeft de hele Vlaamse literatuur dit erbarmelijke niveau.’

7

Wie zorgt ervoor dat zo’n Claus dan wordt doorgedrukt, niettegenstaande de bezwaren van capaciteiten als Walschap en Hermans? Hoe gaat dat in z’n werk, dat bepaalde schrijvers tegen alles in worden doorgebokst? Dat er bij de dood van kunstenmaker Claus een in memoriam verschijnt in The Guardian? Besproken worden in het Literarische Quartett – dat kregen zelfs grote Duitse uitgevers niet zo maar voor elkaar. En dan nog tegen de wil van Reich-Ranicki!De reclame voor Claus waarover die trouwens sprak, kende een hoogtepunt in 1996. Het begon al in de kersttijd 1995, toen Arte meende een hele televisie-avond aan hem te moeten wijden. Der Spiegel^[14] omzwachtelt in zijn aankondiging van die avond de waarheid op een manier die doet denken aan dat tweemaal ‘heel dikke boek’ en die ‘aardige man’ van Hermans. Dat is typisch voor Duitsers van de oudere generatie (vooral), het blijkt telkens ook weer bij lekkende kerncentrales, schandalen met vergiftigde eieren, aanfluitingen van justitie die zo flagrant zijn dat ze de internationale pers halen… Dat dus die Duitsers tegenover Tartufistan buitengewoon toegevend en genereus zijn. Dat heeft te maken met die twee wereldoorlogen. Maar die toegevendheid vestigt juist de aandacht op de ware toedracht. ‘Claus verheft zich nergens,’ schrijft Der Spiegel, ‘met een hoge epische vlucht boven de bekrompenheid van de kleinburgerij.’ De verfilmer van zijn boek stond voor de ‘eigenlijk onoplosbare taak, deze collage filmisch te vertellen’. De film ‘verlangt van de kijker een zeker geduld’’ – een hoffelijke manier om te zeggen dat het vervelend is. Tenslotte wordt er nog een tweede op Claus’ werk gebaseerde film vertoond, wat Der Spiegel doet verzuchten: ‘Arte is onverbiddelijk grondig.’ 

Der Spiegel, nr. 51/18-12-95

De vraag was dus: waar komt dat promoten vandaan? Promoten van wat eigenlijk onverkoopbaar was, wat verstandiger mensen ook in de Huichelarije wel wisten. Claus op Arte, in de Guardian, in het Literarische Quartett – dat komt door een aanzienlijk hogere macht dan die van bijvoorbeeld Frank Hellemaalniets, die na een viertalige dichtbundel en een roman over een verblijf in de USA nu onbenullige stukjes schrijft in het Weekblad Waarvan de Naam aan Uitwerpselen Doet Denken. Maar die toch steeds even obscuur blijft.We zullen er vandaag niet uit komen, maar als er iets zou bestaan als een kritisch discours over literatuur, dan zou dat precies zulke vragen stellen.

8

Claus bestendigde het achterlijke literatuurtheoretische concept dat in Huichelarije de plak zwaait. Hermans heeft dat vanzelfsprekend begrepen. Op grond van de positie die Claus door reclame en gekonkel had ingenomen bepaalde hij het beeld van de literatuur in een cultuurloos land zonder literaire traditie. Hoeveel mensen heb ik horen zeggen dat ze wel geprobeerd hadden hem te lezen, maar – dezelfde reactie als Hermans – er niet toe in staat waren. Niet zelden werd daaraan verbonden de conclusie dat literatuur eigenlijk niets voor hen was.

De hardste roepers over drempelverlaging zijn dikwijls de eigenlijke elitaire vervreemders.

Voor Claus was literatuur de kaas waarin hij de made was. Hermans wilde zijn kaas verkoopbaar houden. Hij heeft er voor gevochten om zijn opvatting van wat literatuur is ingang te doen vinden. Voor hem mag die niet worden gedefinieerd door buitenstaanders.

Dit staat lijnrecht tegenover de opvatting van de mensen aan wie Claus zich had verkocht, frontaal tegenover de scholastische, thomistische voordenkers van de katholieke universiteit van Leuven. Het gaat om wat literatuur is, om definitiemacht, om dat onvertaalbare woord Deutungshoheit, de ‘soevereiniteit over interpretaties’.

Hermans heeft nieuwe standaarden geschapen waaraan alle anderen gemeten zullen worden – de wetgever uit de Kritik der Urteilskraft. Claus was de eerste op grote schaal agerende literaire simulant van ‘links’, een soort Verschaeve van de ‘progressieven’. Toen hij jong was heeft hij nog wel geprobeerd om iets te zeggen, spijkers met koppen te slaan, maar hij kón het niet.

Het ‘Verdriet’ is zijn definitieve capitulatie en het is in de grond de weerspiegeling van een heel oeuvre: een hoop troep. Een bende waaruit je met goede wil ook een paar redelijke gedichten kunt vissen maar geen verhaal, geen roman… Als op een rommelmarkt – wie zin heeft kan beginnen zoeken.

Hij was een schrijver die door zijn onaanvechtbare positie in staat zou zijn geweest om iets te verzetten, maar die het niet gedaan heeft – en die misschien juist daarom zo prominent is geworden, ongevreesd als hij was. Hij droeg bij tot het heersende caricaturale beeld van de schrijver en de literatuur, Waarschijnlijk was dát de eigenlijke reden dat hij Hermans ergerde.

9

Het tweemaal dikke boek van Claus is vormeloos als een overspannen worst die alleen maar gevuld is met zemelen en broodkruim. Het is geschreven in een protserige, pompeuze kunsttaal waarvan de kunst herinnert aan kandelaars van met kwik behandeld glas dat zilver moet voorstellen: het is glitter. Als het een vorm zou hebben, dan maakt die zichzelf onzichtbaar door het oeverloze. Het boek is gezwollen als een cirrose-lever, maar bovendien is alles vaag, nooit precies, laat staan puntig, geïnspireerd, ontroerend of amusant. Het hele ding is compleet stijlloos.

Als het hoogste esthetische genot er precies in bestaat stijl te herkennen, stijl waar te nemen, dan is het complete ontbreken daarvan een garantie voor verveling.

Tenslotte is het boek politiek onoordeelkundig, laf, zijïg… Ook in dat opzicht bestendigt het de status-quo.

Het opgeblazen gedoe om van Hugo Claus een schrijver te maken was ongeveer hetzelfde als Frank Hellemaalniets in een zwembroek te laten optreden en erbij vertellen dat hij een Griekse atleet van Praxiteles is.

10

Er was geen eigenlijke kritiek.In Huichelarije is kritiek een vertoning, is evenzeer simulatie als al het andere, is even corrupt als bijvoorbeeld de Huichelarijse justitie. Je zou kunnen zeggen dat de justitie corrupt moét zijn als de hele culturele context zo verloederd is. Het gaat de deelnemers eraan niet zozeer om toename van kennis, dan om te demonstreren dat ze erbij horen, dat ze de hiërarchieën in de meute respecteren en bevestigen en aldus aanspraak maken op een eigen plaatsje.

Suffige professoren van socialistische signatuur die er sedert decennia niet in slagen Walschap en Van Ostaijen te recipiëren, hoernalisten die een gelegenheid zoeken om bij iemand in bed te kruipen, mutatis mutandis gekropen te wórden als in het geval Herman de Coninck – en algemeen bekende schertsfiguren als Marc Reynebeau worden niet te gering geacht om er aan deel te nemen en voor criticus door te gaan.

Er moet een proces van de kritiek worden gemaakt.

Ze hebben geen normen, geen traditie, geen principes, geen onderwijs genoten, geen wijsgerig fundament. Ze doen maar wat en denken dat ze hun geleerde plicht vervullen als ze af en toe het woord ‘transcendentaal’ zeggen. Hun kritiek is wezenlijk romantisch zoals de hele ingebedde ‘literatuur’– is in wezen klerikaal, zonder dat ze dat zelf beseffen. Ook hier wordt dieper ingegaan in het ‘Traktaat van het alsof’.

11

Die hele vertoning moet nu volhouden dat ze gelijk hebben gehad, de zwoegers aan die boeken over Claus. Met Verschaeve heeft dat vijftig jaar geduurd, alvorens openlijk gezegd kon worden dat die géén nieuwe Goethe was – zoals o.a. Dr. Joseph Goebbels had aangenomen.

Na vijftig jaar was de geestdrift bekoeld, de aanbidders verstomd, geleidelijk uitgestorven.

Maar toen hadden ze al lang een andere charlatan. En kritiek was er nóg niet.

1. Boekhandel Hugendubel. VW 13, 514-518. ↑
2. „Mit dieser [d.i. hun eigen, nationaal-socialistische] Literatur ließ sich der geistige Haushalt des von den Nationalsozialisten erstrebten Dritten Reiches nicht bestreiten.” (Werner Mittenzwei. Der Untergang einer Akademie. Der Einfluß der nationalkonservativen Dichter aan der Preußischen Akademie der Künste 1918 bis 1947. Berlijn en Weimar [Aufbau] 1992. p. 215 e.v. ↑
3. ‚Aus ureigenen Quellen floß da kaum etwas, aber es floß ihm aus den verschiedensten Richtungen ungeheuer viel zu.‘ Werner Mittenzwei. Der Untergang einer Akademie. Der Einfluß der nationalkonservativen Dichter an der Preußischen Akademie der Künste 1918 bis 1947. Berlijn/Weimar 1992. p. 286. ↑
4. Freddy de Vree: De aardigste man ter wereld, p. 77. Ook op p. 300 van dit boek minimaliseert De Vree de bezwaren van Hermans, alsof het Hermans om een paar regels uit het stuk ‘Jessica’ te doen zou zijn geweest. Misschien moet ik hierop ooit eens terugkomen. ↑
5. Ibid. ↑
6. VW 11, 832. ↑
7. Gerard Walschap, Brieven III. Amsterdam-Antwerpen 2002. P. 80. ↑
8. Briefwisseling Gils-Hermans in het AMVC. ↑
9. Walschap, Brieven III, 310. ↑
10. Walschap Brieven III, 579. ↑
11. W.F. Hermans: VW 1, 575. ↑
12. W.F. Hermans: Uit talloos veel miljoenen, p. 205. ↑
13. Tweede Duits televisienet (ZDF), 16 augustus 1996. ↑
14. Der Spiegel, nr. 51/18-12-95. Televisieprogramma’s. ↑